Gebelikte Karaciğer (Ciğer) Tüketimi: Besleyici mi, Riskli mi?

Gebelikte Karaciğer (Ciğer) Tüketimi: Besleyici mi, Riskli mi? Güncel Kılavuzlar ve Bilim Ne Diyor?

Gebelikte karaciğer tüketimi uzun süredir tartışılıyor. Bir yanda demir, B12, kolin ve folat gibi mikro besinleri yoğun içerdiği için “süper besin” olarak övülürken; diğer yanda retinol yükü yüzünden teratojenite (doğumsal anomali) riski sebebiyle resmî kurumlar dikkatli davranıyor.

1) Karaciğerin Besinsel Profili: Neden Bu Kadar Cazip?

Karaciğer; heme demir (yüksek emilim), B12, kolin ve folat başta olmak üzere birçok mikro besinden yoğun bir gıdadır. Bu özellikleri, özellikle anemi ve kolin, B12 ihtiyacının arttığı gebelikte teorik olarak avantaj sağlar.

---

2) Retinol ve Güvenli Üst Sınır

Retinol (karaciğerdeki A vitamini formu), beta-karotenden farklı olarak doğrudan aktiftir ve fazlası embriyoda gen ekspresyonunu bozarak malformasyon riskini artırabilir. Bu nedenle güncel üst alım düzeyi (UL) kritik öneme sahiptir.

EFSA (2024) değerlendirmesi, preform A vitamini için yetişkinlerde (gebeler dâhil) UL = 3.000 µg RE/gün sınırını aynen korudu. UL’in beta-karoten için geçerli olmadığını; riskin retinol için söz konusu olduğunu belirtir. (European Food Safety Authority)

NIH/ODS güncel mesleki bilgi notu da gebelikte A vitamini gereksinimi ve üst sınır bilgisini özetler; gebelerde retinol formunda aşırı alımdan kaçınılmasını vurgular. (Office of Dietary Supplements)

---

3) Neden “Bir Porsiyon Bile Riskli Olabilir”? Doz-Yanıt ve Tek-Sefer Yükü

Besin verileri pratikte şunu gösterir; tek öğünde bile 1 porsiyon ciğer UL’in ~2 katı alıma neden olur ve her hayvanda bu yük aynı olmayacağı için 2 katından daha fazla alıma da sebep olabilir. Dolayısıyla risk “aylık toplam”dan çok tek seferdeki retinol yükü ile ilişkilidir; özellikle erken gebelik haftalarında bu önemlidir. (My Food Data)

Bu durum kılavuz diline de yansır: NHS, gebelikte karaciğer ve karaciğer ürünlerinden kaçınılmasını açıkça söyler; gerekçe açık: “Karaciğer A vitamini bakımından çok zengindir ve bebeğe zararlı olabilir.” (nhs.uk)

---

4) Trimester Penceresi: İlk 12 Haftada Neden Daha Hassasız?

Organogenez özellikle 4-10. haftalarda yoğunlaştığı için erken gebelikte retinoid fazlalığına hassasiyet daha yüksektir. Modern rehberler, güncel yorumlarla birlikte bu biyolojik gerçeği merkeze alır. (Tarihsel risk eşiğini tanımlayan primer çalışmalar daha eski olsa da, son 10 yıldaki derlemeler ve kılavuzlar aynı klinik mesajı sürdürür.) (MDPI)

---

5) Son On Yılın Kılavuz ve Derlemeleri: Ne Öneriyorlar?

• EFSA (2024): Retinol için UL = 3.000 µg RE/gün (yetişkinler, gebeler dâhil). β-karoten için UL yok. (European Food Safety Authority)
• WHO (ELENA, 2023): Gebelikte A vitamini takviyesi yalnızca A vitamini yetersizliğinin ağır halk sağlığı sorunu olduğu yerlerde ve geceleri görme bozukluğu gibi klinik endikasyonlarda düşünülmeli; rutin takviye önerilmez. (World Health Organization)
• NHS (güncel sayfalar): Gebelikte karaciğer ve karaciğer ürünlerinden kaçının; ayrıca A vitamini (retinol) içeren takviyeler/ balık karaciğeri yağı alınmamalı. (nhs.uk)
• ACOG (ABD): Retinoidlerin (ör. izotretinoin) ciddi doğum kusurları ile ilişkisi; bu nedenle retinol fazlalığından kaçınma yaklaşımı. (ACOG hasta kaynağı; teratojen uyarısını açıkça koyar.) (ACOG)
• Güncel derlemeler (2019→): Gebelikte preform A vitamininin yüksek alımında 10.000 IU/gün (~3.000 µg RAE) üzerindeki dozlarda malformasyon riskinin arttığına dair insan verilerini toplayan anlatı/sistematik derlemeler; rutin takviye yararı sınırlı. (PMC)

---

6) “Faydaları Çok, O Halde Miktarı Azaltıp Yenebilir mi?”

Besin yoğunluğu açısından karaciğer çok kıymetli olsa da, porsiyonların küçük tutulması (ör. 10-30 g) bile partiden partiye değişebilen retinol içeriği nedeniyle risk belirsizliği taşır. Bu yüzden halk sağlığı rehberleri basit ve güvenli bir mesajı seçer: gebelik boyunca karaciğerden kaçının. Bireyselleştirilmiş istisnalar (ör. 2.-3. trimesterde, retinol içeren takviye olmadan, seyrek ve mikro porsiyonlar) ancak yakın klinik takip ve net gram hesabı ile düşünülmelidir; bu, genel öneri değildir. (nhs.uk)

---

7) Sık Sorulan Sorulara Kısa Yanıtlar

• “Kuzu mu daha güvenli, dana mı?”
  Besin verileri retinol yoğunluğunun her ikisinde de yüksek olduğunu gösterir; klinik kararı değiştirecek bir fark yoktur. (My Food Data)
• “D veya K vitaminiyle birlikte alınırsa risk azalır mı?”
  Hayır. Teratojen mekanizma retinoid sinyali üzerinden işler; D/K vitaminleri bu yolu nötralize ettiğine dair kanıt yoktur. (Güncel derlemelerde retinoid teratojenitesi mekanizması ayrıntılı işlenir.) (PMC)
• “Rutin A vitamini takviyesi?”
  WHO: Yalnızca A vitamini yetersizliğinin ciddi halk sağlığı sorunu olduğu bölgelerde, belirli şemalarla; genel olarak rutin değil. (World Health Organization)

---

Sonuç

• Kanıtın ağırlığı (2015-2025) ve güncel otorite kılavuzları gebelikte karaciğerden kaçınılmasını önerir; temel gerekçe tek porsiyonla bile UL’in aşılabilmesi ve erken gebelikte teratojen hassasiyetidir. (European Food Safety Authority)
• Bireyselleştirme ancak 2.-3. trimesterde, retinol içeren takviye yoksa, seyrek-mikro porsiyon ve yakın klinik izlem ile düşünülebilir; bu genel öneri değildir.
• Gıda güvenliği (Listeria/Toxoplasma) gerekçesi, pâté/az pişmiş ürünlerde bağımsız bir kaçınma nedenidir. (CDC)

---

Kaynaklar (seçili, 2015-2025 odaklı)

• EFSA Panel (2024). Scientific opinion on the tolerable upper intake level for preformed vitamin A.
• WHO ELENA (2023). Vitamin A supplementation during pregnancy.
• NIH (2025). Vitamin A - Health Professional Fact Sheet ve Pregnancy - Health Professional.
• NHS (güncel sayfalar). Foods to avoid in pregnancy ve Vitamins in pregnancy.
• Maia SB ve ark. (2019). Vitamin A and Pregnancy: A Narrative Review.
• Ishaq MU ve ark. (2024). Effect of vitamin A on maternal, fetal, and neonatal outcomes.
• CDC (2024-2025). Listeria-Clinical care & outbreaks.
• MyFoodData (2024). Cooked lamb liver (pan-fried) - nutrient profile.